Ministerstwo Przemysłu o Białej Księdze: "Jeśli dobrze to rozegramy, transformacja może spłacić się sama"

O głównych założeniach „Białej Księgi Transformacji” pisaliśmy już w relacji z briefingu prasowego z udziałem minister przemysłu Marzeny Czarneckiej oraz pełnomocnika rządu ds. strategicznej infrastruktury energetycznej, Wojciecha Wrochny <<W Katowicach o drodze od węgla do atomu. Ministerstwo Przemysłu przedstawiło założenia Białej Księgi>>.

Briefing był przedwstępem do zorganizowanej przez resort przemysłu Międzynarodowej Konferencji „Bezpieczeństwo energetyczne a transformacja regionu”, związanej z polską prezydencją w Radzie UE.

W pierwszym panelu, podczas swojego wystąpienia, szczegółową prezentację Białej Księgi przedstawiła jego pomysłodawczyni – Joanna Pauly, dyrektor Departamentu Funduszy Europejskich i Spraw Zagranicznych w Ministerstwie Przemysłu.

Przyjrzyjmy się zatem krok po kroku założeniom dokumentu.

Transformacja, która ma się opłacić. Joanna Pauly o założeniach Białej Księgi 

Transformacja jako inwestycja, nie koszt

- Rozmawiamy dzisiaj o bezpieczeństwie, sposobach, kosztach transformacji społecznych, kosztach energetycznych, politycznych, ale chcielibyśmy zaproponować wam też inną perspektywę – perspektywę inwestycji. Teza, którą stawiamy, brzmi: jeśli dobrze to rozegramy, transformacja może spłacić się sama - zaznaczyła Joanna Pauly.

I nie mówimy tu o sytuacji idealnej, mówię o dobrze zaprojektowanym systemie, w którym pieniądze zainwestowane w sprawiedliwą transformację wracają do regionów, do gospodarki, do budżetu państwa z nawiązką. Zacznijmy od skali problemu, ale też od skali potencjału - dodała dyrektor Departamentu Funduszy Europejskich i Spraw Zagranicznych w Ministerstwie Przemysłu.

Następnie przedstawiła twarde dane dotyczące skali wyzwań i potencjału, jaki niesie transformacja.

- W 2022 roku produkcja węgla kamiennego w Polsce wynosiła 39 milionów ton, w 2023 roku 36 milionów ton i w 2024 roku 32 miliony ton. Jeżeli chodzi o zatrudnienie, przemysł wydobywczy zatrudnia około 150 tysięcy pracowników, a elektrownie dodatkowo kilkanaście tysięcy. Patrząc szerzej, zatrudnienie związane z łańcuchami wartości i działalnością gospodarczą związane z wydobyciem i wytwarzaniem węgla wynosi minimum 130 tysięcy pracowników - wyliczyła ekspertka.

Łącznie Bank Światowy szacuje zatrudnienie na ponad 300 tysięcy osób pośrednio i bezpośrednio związanych z wydobyciem węgla. W terytorialnym planie sprawiedliwej transformacji dla województwa śląskiego jest mowa nawet o 400 tysiącach osób zależnych od przemysłu wydobywczego. W Polsce jest kilka dokumentów strategicznych, które odnoszą się do redukcji zdolności wydobywczej - uzupełniła Joanna Pauly.

- Widzimy też wyraźnie cele zawarte w dokumentach strategicznych. I tak, w KPIQ mówimy o tym, że do 2030 roku w miksie energetycznym udział OZE będzie wynosił ponad 50%, a do 2040 roku nawet 70%. Największym ryzykiem nie jest jednak to, że zabraknie mocy wytwórczej. Największym ryzykiem jest wyludnienie regionów, rozpad lokalnych społeczności, zapaść demograficzna, która już dziś jest odczuwalna w gminach górniczych. Obszary górnicze są tymi miejscami, w których zniknięcie kopalni to utrata historii, a jednocześnie przyszłości, to utrata pewnej tożsamości. Dlatego tak istotne są terytorialne plany sprawiedliwej transformacji i powiązanie ich z lokalną strategią demograficzną i gospodarczą - mówiła ekspertka.

Biała Księga Ministerstwa Przemysłu. "Zamiast patrzeć na koszt, potraktujmy transformację jako inwestycję"

Zdaniem pomysłodawczyni Białej Księgi, transformacja jest nieunikniona, ale tu pojawia się szansa.

- Zamiast patrzeć na transformację jak na koszt, potraktujmy ją jako szansę inwestycyjną. Transformacja to nie tylko zmiana paliwa, to inwestycja w infrastruktury OZE, sieci przesyłowe, przemiany sektora przemysłowego, rewitalizacja terenów poprzemysłowych, kompetencji i przekwalifikowania ludzi, nowe modele lokalnej gospodarki. Każdy z tych obszarów ma realny potencjał zwrotu - zapewniła Joanna Pauly.

Joanna Pauly wyjaśniła też, jak resort przygotowywał dokument.

- Przede wszystkim, po pierwsze, wyłoniliśmy ekspertów z różnych dziedzin z Banku Światowego oraz polskich środowisk akademickich. Po drugie, przeprowadziliśmy badania z interesariuszami procesu transformacji, w tym zwłaszcza ze stroną społeczną i gminami górniczymi. I po trzecie, przyjrzeliśmy się doświadczeniom międzynarodowym, dlatego że nie jesteśmy pierwsi w tym procesie. Hiszpania inwestowała w programy transformacyjne z udziałem społeczności lokalnych, szybki rozwój fotowoltaiki, lokalny klaster energii. W Belgii przykładem jest miasto Genk, miasto, które po zamknięciu kopalni dziś jest centrum przemysłów kreatywnych. W Niemczech z kolei mogliśmy obserwować dwa różne podejścia do transformacji - przypomniała ekspertka.

Czego się nauczyliśmy z tej doświadczeń międzynarodowych? Analizując doświadczenia innych krajów, o czym za chwilę porozmawiamy również z udziałem naszych gości, zwróciliśmy uwagę na trzy kluczowe czynniki sukcesu. Transformacja musi posiadać jasną wizję lokalną, konsekwentny kierunek zmian i silne ramy instytucjonalne. Po drugie, transformacja działa tylko wtedy, gdy społeczność uczestniczy w jej projektowaniu. Po trzecie, musi być oddolna, ale wspierana odgórnie, finansowo i organizacyjnie w celu skoordynowania inicjatyw i polityk wielosektorowych oraz stworzenie nowych możliwości gospodarczych - uzupełniła.

Biała Księga Ministerstwa Przemysłu - trzy wymiary transformacji

Założenia zrównoważonej transformacji są w Białej Księdze rozpatrywane przez pryzmat trzech wymiarów transformacji:

• Wymiar regionalny, który uwzględnia fakt, że każdy region ma swoją specyfikę, którą należy przeanalizować, aby zaplanować zrównoważoną transformację.
• Wymiar sektorowy, który zakłada uwzględnienie wpływu transformacji na ludzi, wspieranie możliwości gospodarczych przy jednoczesnym ustanowieniu sprzyjających ram instytucjonalnych i zaangażowaniu zainteresowanych stron.
• Wymiar procesowy, w którym transformacja jest procesem składającym się z trzech głównych etapów:
• Po pierwsze - ustalenia ram,
• po drugie - realizacji kluczowych programów i inwestycji,
• po trzecie -  zwiększania skali inwestycji.

Wymiar regionalny

Regiony górnicze w Polsce nie są jednorodne. Różnią się m.in. strukturą zatrudnienia, kondycją lokalnych rynków pracy, siłą gospodarek lokalnych oraz podatnością na skutki transformacji. Powiaty w przeszłości i obecnie uzależnione od węgla już teraz są w trakcie transformacji na poziomie energetycznym, społecznym. Ważne jest, by zaszła ona w sposób jak najmniej dotkliwy dla tych regionów i pozwoliła uniknąć pogłębienia i tak już występujących w nich problemów. Traktowanie regionów węglowych zbiorczo na poziomie województwa nie w pełni pozwala na zrozumienie ich charakterystyki wyzwań, przed jakimi stoją w obliczu transformacji. Środki finansowe z Unijnego Funduszu Na Rzecz Sprawiedliwej Transformacji powinny być zatem przeznaczone na łagodzenie negatywnych skutków przemian.

To tkanka społeczna, gospodarka, kulturowa. Transformacja regionów węglowych może być czynnikiem odwracającym fakt wyludniania się Polski. Nie dlatego, że węgiel zapewnia miejsca pracy. Wręcz przeciwnie - jego wycofywanie stworzy próżnię, która może zostać wypełniona czymś lepszym, ale tylko pod warunkiem, że zadziałamy mądrze, szybko i lokalnie.

Wymiar sektorowy

Skupia się na trzech obszarach wyrażanych międzyresortowo i na kilku płaszczyznach.

Pierwszy filar – ludzie i społeczność lokalna

Zidentyfikowanym wyzwaniem jest tutaj stworzenie alternatywy - chodzi nie tylko o szkolenia, ale o wypracowanie indywidualnego podejścia do człowieka, o ścieżki zawodowe, o zawody w przyszłości i o powody, by tu zostać.

Założenia, które przyjęło Ministerstwo Przemysłu, obejmują:

• Zbudowanie platformy alokacji dla pracowników, aby zapewnić transfery w ramach kopalń między innymi.
• Dostosowanie podnoszenia kwalifikacji do popytu w sektorach umożliwiających atrakcyjne zatrudnienie takich jak obronność, energię i nowe technologie, w oparciu o dane z lokalnego rynku pracy.
• Zaprojektowanie programów wsparcia, aby chronić pracowników, bez zniechęcania ich do ponownego zatrudnienia i dostosowanie programów pracy i oferowanie spersonalizowanego doradztwa.

Drugi filar: możliwości gospodarcze

W ocenie Ministerstwa Przemysłu tylko dywersyfikacja gospodarki może skutecznie wspierać regiony pogórnicze w przejściu przez proces transformacji.

– Najważniejszym wyzwaniem jest dostosowanie interwencji w oparciu o charakterystykę regionalną, w połączeniu ze zmianą przeznaczenia istniejącej infrastruktury węglowej dla nowych środowisk gospodarczych – wskazała Joanna Pauly.

Wśród kluczowych założeń tego filaru znalazły się:

• zapewnienie ukierunkowanego wsparcia firmom z obszarów objętych transformacją w zakresie dywersyfikacji produktów i usług,

• rozwój instytucji otoczenia biznesu, które pomogą firmom przejść proces przemiany,

• uproszczenie przepisów umożliwiających zmianę przeznaczenia majątku pogórniczego,

• ułatwienie transferu aktywów po zakończeniu eksploatacji kopalń,

• wyznaczenie terenów poprzemysłowych jako stref możliwości – z zachętami podatkowymi i regulacyjnymi,

• przyspieszenie wsparcia dla inwestycji strategicznych w OZE i nowe technologie,

• tworzenie spółek celowych dla skoordynowanych projektów rewitalizacyjnych i transformacyjnych – w ścisłej współpracy między gminami, firmami wydobywczymi a sektorem prywatnym.

Trzeci filar: instytucje i zarządzanie

– Bez silnych lokalnych instytucji nawet najlepsze plany pozostaną na papierze – zaznaczyła Joanna Pauly.

Celem trzeciego filaru jest stworzenie efektywnego systemu zarządzania, który umożliwi zrównoważony rozwój gospodarczy i środowiskowy.

Wśród konkretnych działań wymieniono:

• opracowanie wieloletniego planu budowania potencjału dla instytucji publicznych i prywatnych, NGO, mediów i społeczności lokalnych,

• mechanizmy kompensacyjne dla gmin, które będą musiały utrzymać infrastrukturę powstałą w wyniku transformacji,

• utworzenie Funduszu Transformacji Województwa Śląskiego, który ma odegrać kluczową rolę w finansowaniu zmian z dostępnych źródeł krajowych i międzynarodowych,

• skupienie się na inwestycjach strategicznych, które zapewnią długofalowy rozwój regionu.

Wymiar procesowy: skoordynowana realizacja

Wymiar procesowy dotyczy sposobu wdrażania przemian w regionach i sektorach – z jasno określonymi etapami: od ustalenia ram, przez realizację programów i inwestycji, po zwiększanie skali przedsięwzięć.

Należy podkreślić, że w Polsce mamy bezprecedensowe, wielopoziomowe poparcie dla procesów transformacyjnych – mówiła Joanna Pauly.

Zdaniem Ministerstwa Przemysłu, dobrze zaprojektowane projekty mogą przynieść efekt mnożnikowy, który – według danych Komisji Europejskiej – oznacza, że każda złotówka inwestycji przekłada się na pięć złotych łącznych korzyści: wzrost PKB, zatrudnienie, konsumpcję czy dodatkowe inwestycje prywatne.

Jeśli dobrze to rozegramy, transformacja się nie tylko zwróci – ona nas ustabilizuje i wzmocni. Ale warunkiem jest szybkie działanie, szeroka koalicja i lokalne partnerstwa. Czas gra przeciwko nam – przestrzegła Pauly.

Społeczna i gospodarcza odpowiedzialność

W podsumowaniu Joanna Pauly podkreśliła, że proces transformacji to nie tylko wyzwanie klimatyczne czy energetyczne, ale przede wszystkim sprawdzian odpowiedzialności społecznej.

Transformacja regionów węglowych nie jest tylko koniecznością klimatyczną. To ostatnia szansa na odbudowę tkanki społecznej, na stworzenie atrakcyjnych miejsc do życia i pracy. Jeśli dobrze to rozegramy, możemy nie tylko zmodernizować energetykę, ale zatrzymać wyludnianie regionów i dać im realną przyszłość – zaznaczyła.

Ministerstwo planuje udostępnić dokument do konsultacji już w najbliższych dniach, a jego publikacja – wraz z pełną wersją „Białej Księgi Transformacji” – planowana jest na czerwiec 2025 roku.